Panda la 9: l suzes dl rap per gherdëina
L culetif che à purtà la rujeneda ladina a n livel “mainstream” dut nuef
On abù l plajëi de s’la ciaculé cun Marc Senoner alias Tendrum, rapper dla grupa Panda la 9. Chëla grupa che à sapù da ti dé na sorta vita nueva, te si pitl ma nianca tan pitl, al status dl ladin gherdëina.
Marc, posses’a te prejenté n curt?
Te salude, y prim de dut de gra che posse me la batulé n pue’ cun té. Ie son Marc Senoner, son de Santa Cristina y é n pue’ passa trënt’ani. Son nseniant de nglëisc y de ladin te na scola auta tlo te Gherdëina.
L ie bele truep ani che te des ju cun la cultura ladina. Da ulà nasc pa ti raport cun chësc mond?
É for bele abù n liam strënt cun l ladin y cun la ladinità, ma propi rendù cont de chësc me ei mpermò ntan che studiove a Dispruch, ulache é studià nglëisc y franzëus. Ntan n curs de linguistica ei abù la ucajion de cunëscer n gran persunaje tl mond dl multilinguism a livel europeich: Ulrike Jessner-Schmid. Tres ëila sons pona deventà cunlauradëur scientifich universiter y per belau trëi ani ei pudù lauré ora y mëter n droa na nrescida y n stude linguistich tla scolines ladines. Propi nce te chisc ani ovi fat n praticantat pra “La Usc di Ladins” y fove nce deventà cunselier dla Union di Ladins de Gherdëina. Ove nce scrit mi tesi de laurea n con’ dla dinamica dl mparé trëi o plu rujenedes tl contest plurilinguel de Südtirol. Chësc mi nteres me à dat na gran sburdla nce canche son unì damandà de nsenië ladin te scola. Da chëst ann incà sons nce tla cumiscion per l ejam de trilinguism pra la Provinzia. Son dla minonga che rujenon tan na bela rujeneda y che on la fertuna de avëi na cultura tan rica che la va de valorisé l ladin y la ladinità te uni maniera.
Pona, dan doi ani, te iel tumà ite che te pudësses fé na ciantia rap per ladin per vënder ti auto. Co ie pa chësta unida a s’l dé?
Ie ove n auto da vënder. Do avëi nrescì n pue’ t’internet, ovi riesc udù che l fova dai cënc de auti sciche l mie da vënder. L jiva de abiné na maniera per ti fé capì ala jënt che mi Fiat Punto jiva mo ntant, che l fova mo ntan’ blanch y che l ova la plu bela antena de duc. Ma co pa? “Fajan na ciantia rap”, ova mi cumpani Luca Langgartner – che se ntopa dut ntëur cun l fé mujiga, ma nce cun la produzion de cianties – dit. Y nscila iela stata. Se on ancuntà n domesdì, ti on cialà ala scheda tecnica dl auto, on petà ju vel’ fundamënt y l on scrit su y pona ons metù adum dut cant cun l beat. Luca ne savova mo nia che l ova l cuer che batova cun la ritmica de n beat old school american, che si miëur cumpani fossa deventà l synthesizer y che l fossa deventà l filter morel de n culetif rap ladin nuef.
L pont zentrel de vosta grupa ie chël dla rujeneda, y dantaldut – do mi ntënder – la gran cumpetënza de abiné n balanz danter la tradizion dla rujeneda y l svilup de chësta. Co vives’a chësta cossa? A dì de, co féjen pa vel’ da de tel?
La mujiga rap ie zeche de modern y truepa paroles ladines ie da zacan – na cumbinazion fantastica. Al mumënt ie hiphop scialdi damandà a livel glubel y l vën scutà su da millions de persones. Na boniscima ucajion per se nuzé de chësc trend per desmustré che nce l ladin possa unì tëut ca te na maniera cuntempurana. L pensier de fé na ciantia rap che rejona de spëisa da zacan o de vedla massaria ie belau assurd y povester perchël nce tan nteressant. Nëus son dla cunvinzion che on la puscibltà de judé te nosc pitl a tenì vives truep cunzec culturei de Gherdëina i purtan dant a na maniera che ti plej nce ai jëuni, speran che cer’ cunzec y cërta paroles ne vede nia perdui.
Te vosta cianties ne n’iel nia mé sunuriteies tipicamënter rap, ma nce vel’ autra nfluënza, coche mé per dì l ska, l reggae y la mujiga eletronica. Ce raport es’a tu cun la mujiga, y plu tl spezifich cun chësta sortes desfrëntes de mujiga?
Sibe Luca che nce ie scuton su d’uni sort de mujiga y chël ulons nce respidlé te chël che fajon. A dì bel coche la ie, fajons n pue’ n turcenamënt, ma nscila ne se stufons nia y speron che che chi che nes scota su ne se stufe nia. Nce tl daunì purverons a sperimenté cun la sortes de mujiga, ie é bele da giut na idea de fé na ciantia metal, ma al mumënt ie mo Luca che tira ristles. O povester jons pu de vieres dl K-pop o dl’eurodance. Dut da udëi.
Una na ciantia ëis nce abù l plajëi y l unëur de fé cun Belsy, na lijënda dla mujiga per ladin. Co ie pa chësta unida a s’l dé, y co ie pa stata l’esperienza?
Àn iust tëut su “Grostycraut”, ma ne fan nia massa cuntënc cun l refrain. L plu bel di dl ann – n la Segra de S.Cristina – fans Luca, ie y mo d’autri cumpanies jic sa mont cun la fenans y dijan duc che l fosse stat na bona idea avëi na usc da d’ëila che cianta l refrain. N chëla sëira fans pona jic a auzé l cumedon pra la Segra y ora de nia fova Belsy unida a s’la taché, dijan tan bela che ti savova nosta mujiga. Luca y ie on pensà avisa l medemo y zënza pensé do doi iedesc ti ons pona fat la pruposta de na cunlaurazion. Puech do l’ons nvieda a tò su l refrain. Fé pitla marënda cun Belsy, pan sëch y n got de bon vin ie stata n’esperienza unica.
Y per finé via, na dumanda nce mpue filosofica: cie ulëssa pa vester, fé y reprejenté Panda la 9?
Panda la 9 ie prim de dut doi jëuni a chëi che l ti sà n bel mat a fé mujiga, pona nce n culetif rap che cëla de descrì y critiché n pue’ la sozietà de Gherdëina y che proa a valorisé la cultura y la rujeneda ladina. Panda la 9 ie nce la mutivazion per cujiné spëisa da zacan, ma nce n’agenzia che vënd auti, na grupa de jëuni (o nianca tan) che uel fé festa, ma che muessa bele ti damandé l lën genealogich a chëi che i anconta pra banco. Panda la 9 ie na firma de marketing che fej ngërt retlam. Panda la 9 ne sarà mei Panda la 10.
[Bruno Maruca]